مهدی آزادی مستندساز و دانش‌آموخته فیلمبرداری سینما از دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر تهران است؛ او با فیلم «لبیک» برنده جایزه بهترین فیلمبرداری جشنواره سینماحقیقت شد و تا امروز فیلمبرداری ده‌ها فیلم مستند تلویزیونی و سینمایی را از جمله «سایه‌های بی‌خورشید» به کارگردانی مهرداد اسکویی به عهده داشته است.

آزادی با اشاره به نکات کلی در انتخاب دوربین مناسب برای فیلمبرداری مستند، گفت: پیش از شروع فیلمبرداری باید بدانی که فیلم قرار است دوربین روی دست باشد یا با سه پایه؟ یا ترکیبی از این دو؟ چون انتخاب ابزار و اکسسوری در تولید مستند تاثیر زیادی دارد. مثلا در مستندی که پلان‌های طولانی دوربین روی دست دارد، باید دوربینی انتخاب شود که بتوانی در تمام کار پلان‌های درست و سالمی ثبت کنی.

این مستندساز با اشاره به اینکه فیلمبردار باید قبل از ضبط، بررسی کند که مکان و جغرافیای فیلمبرداری چه مکانی است؟ توضیح داد: چون به‌طور مثال تصویربرداری فیلمی در مکان‌های خشک و بیابانی با مکانی کم‌نور و در شب، یا فضایی سرد و زمستانی فرق دارد. از طرفی معمولا دوربین‌ها، محدودیت‌هایی دارند که در هر درجه دمایی نمی‌توانند کار کنند و باید بر اساس دمای محل فیلمبرداری، دوربین را انتخاب کرد. یا مثلا برای فیلمبرداری در شب، دوربینی را انتخاب کرد که سنسور قوی‌تری داشته باشد و نیاز ما را برآورده کند.

آزادی یادآور شد: گاهی قرار است فیلمی را با چند دوربین فیلمبرداری کنیم، اسلوموشن بگیریم یا تایم لپس یا با دوربینی پلان هوایی بگیریم یا اصلا در یک فیلم به دلایل خاصی نتوانیم فقط با یک دوربین کار کنیم و نیاز به دوربین‌هایی با سایزهای مختلف داشته باشیم که لازم است به مساله بودجه فیلم در انتخاب دوربین‌ها توجه کنیم.

او با بیان اینکه گاهی پروسه تولید مستند طولانی می‌شود و پارت‌های مختلف دارد، گفت: در چنین شرایطی باید بررسی کنیم که آیا دوربین را می‌توانیم تا انتهای کار داشته باشیم یا باید سراغ دوربینی با مبلغ اجاره پایین‌تر برویم؟ بنابراین قبل از شروع کار، باید آمادگی مواجهه با این مسائل را داشته باشید.

این فیلمبردار آثار سینمایی و مستند، درباره نکات فنی و تکنیکی برای انتخاب دوربین هم توضیح داد: باید مشخصات فنی و قابلیت‌های دوربین‌های مختلفی را که در بازار هستند و قرار است برای کار انتخاب کنیم به طور کامل بدانیم؛ از اندازه سنسور گرفته تا فرمت‌های ضبطی که می‌توانند به ما بدهند یا تعداد لنزهایی که برای آن دوربین در بازار موجود است. اینکه قابلیت اسلوموشون و فیلتر ان‌دی (ND) دارد؟ و یا قابلیت ضبط خام تصاویر را دارد؟

آزادی در ادامه با اشاره به چالش‌های نوری و کنترل نور در مستند، گفت: گاهی در فیلمبرداری از یک مستند، خیلی فرصت برای نورپردازی نداریم. برای همین در مرحله انتخاب تجهیزات، باید یکسری نور را انتخاب کنیم که جزو وسایل‌مان باشد. اما توصیه من این است که یک ست نوری کوچک و جمع و جور که پورتابل بوده و قابلیت اتصال به باتری را داشته باشد انتخاب کنیم تا هم جابه‌جایی‌اش آسان باشد و هم سریع ست شود.

او همچنین درباره کنترل نور در فضاهای خارجی و تامین نور در فضای داخلی توضیح داد: در محیط خارجی،  اصلی‌ترین گزینه در خود دوربین‌های فیلمبرداری تعبیه شده؛ همچون دیافراگم و سرعت شاتر و فیلترها و… اما اینکه از کدام بهتر می‌توانیم استفاده کنیم یا امکانش را داریم، به وسایل فیلمبرداری بستگی دارد. اصلی‌ترین گزینه، دیافراگم است که نور را با آن می‌توان کم و زیاد کرد اما اگر مجبور باشید فیلم را با دیافراگم باز فیلمبرداری کنید، نمی‌توانید سراغ این گزینه بروید. مساله دیگر در سرعت شاتر است که بیش از یک حدی نمی‌توان افزایش‌اش داد.

فیلمبردار مستند «سایه‌های بی‌خورشید» گزینه سوم و بهترین گزینه را استفاده از فیلترهای ان‌دی خواند که می‌توان کم و زیادشان کرد و گفت: اما یکسری دوربین، همچون نمونه‌های بدون آیینه، این فیلتر را ندارند که در این صورت باید سراغ فیلتر شیشه‌ای که روی لنز قرار می‌گیرد، بروید.

آزادی یکی دیگر از چالش‌های نوری در فضای خارجی را این دانست که هم زمان با ضبط، از یک محیط کم نور به محیط پر نور یا برعکس جابه‌جا می شویم و گفت: در کار داستانی، می‌توان قبل از تصویربرداری نور محیط داخلی و خارجی را بالانس کرد، اما در مستند چه باید کرد؟ جوابش بستگی به شرایط دارد؛ برای جابه‌جایی این تغییر نوری ما فقط متوسل به تغییر دیافراگم یا تغییر فیلتر ان‌دی می‌شویم. تدوین‌گر معمولا در تدوین از آن صحنه جابه‌جا کردن، استفاده نمی‌کند. اما حتی اگر تدوین‌گر مجبور باشد که کل صحنه را یکسره بیاورد و کات ندهد از نظر من اشکالی ندارد و چه بسا بتواند به صداقت پلان کمک هم بکند و آن را باورپذیرتر کند؛ حتی با اینکه تغییر نوری در آن رخ می‌دهد. پس فیلمبردار باید خود را خیلی سریع با شرایط منطبق کند چون نباید آن صحنه خاص را از دست داد.

او ادامه داد: یکی از نکات دیگر در کنترل نور این است که در فضای خارجی، باید به زمان تخت نوری دقت کنیم. معمولا در زمانی که زاویه خورشید تخت است و آفتاب شدیدی داریم نباید تصویربرداری کنیم بلکه آن را موکول به زمانی کنیم که خورشید اریب می‌تابد و حجم کمتری از نور در صحنه داریم. اما اگر مجبور به فیلمبرداری در زمان تخت نوری هستیم باید بدانیم که در محیط خارجی، اصل و مبنا خورشید است. بنابراین کاری که می‌توانیم بکنیم این است که با انتخاب زاویه درست نسبت به خورشید، فیلمبرداری کنیم. در واقع باید خودمان را با نور خورشید سازگار کنیم.

این فیلمبردار با اشاره به اینکه در فضای داخلی هم چالش کمبود نور را داریم و باید نور داخلی را برای فیلمبرداری تامین کنیم، توضیح داد: هرچند که دوربین‌های تصویربرداری در انقلاب دیجیتال، سنسور قوی‌تری دارند اما در فیلم‌های مستند، اغلب در موقعیت‌های خاصی قرار می‌گیریم که لازم است نور صحنه را خیلی سریع تامین کنیم. هرچند که مبنا در نورپردازی داخلی در فیلم مستند هم به نظر من باید تقویت نور موجود باشد. مثلا برای یک مصاحبه، وقتی می‌خواهید نور بچینید، باید نوری ثابت باشد که وابسته به گذشت زمان نباشد. اما اگر زمان لازم را برای نورپردازی نداشته باشیم چه؟

آزادی ادامه داد: در این شرایط، اولین راهی که به ذهنم می‌رسد، تقویت نورهای موجود در صحنه است؛ ضمن اینکه از نظر منطق نوری هم به نظر من این کار برای فیلم مستند بهتر است. بنابراین اگر بتوانیم منابع نور موجود در صحنه مثلا نور پنجره را به سمت داخل هدایت کنیم، بهتر است. راهکار دیگر، استفاده از لنزهایی با دیافراگم باز است که می‌تواند کمبود نور را جبران کند.

او تصریح کرد: اما در کل، توصیه‌ام این است که یک ست نوری کوچک و جمع و جور با گیره‌های مفصلی کوچک همراه داشته باشید تا بتوانید خیلی سریع اینها را نصب و نور صحنه را تامین کنید. حتی گاهی می‌توان نور مصنوعی صحنه‌ای را تقویت کرد؛ مثلا لامپ بیست وات لوکیشن را با لامپ چهل وات تعویض کنیم. برای همین، داشتن وسایل کوچک و جمع و جور و در عین حال کاربردی برای کنترل نور، می‌تواند کمک کننده باشد.

فیلمبردار مستند برگزیده «لبیک» تاکید کرد: در فیلم مستند، سرعت عمل خیلی مهم است. بنابراین از نظر من آماده کردن یک فیلم کوچک با وسایل کاربردی می‌تواند خیلی کارآمد باشد.

آزادی در ادامه خاطرنشان کرد: کلا در این‌گونه مستندها شما به عنوان فیلمبردار، یک نفر هستید اما در بعضی موقعیت‌ها مجبورید یک گروه باشید و خودتان نورپردازی و دستیاری کنید. پس مهم است که آمادگی مواجهه با شرایط غیر قابل پیش‌بینی را داشته باشید. لازم است که خیلی انعطاف‌پذیر و سازگار با شرایط باشید. ضمن اینکه گاهی مجبورید مسایل فنی و تکنیکی را فدای اتفاق و لحظه‌ای کنید که حتما می‌خواهید ثبتش کنید. پس لازم است که این انعطاف را داشته باشید.

او در ادامه به ذکر مثال‌هایی از صحنه‌هایی پرداخت که در آنها امکان حضور فیلمبردار وجود ندارد و دوربین باید در دست کارگردان یا کاراکتر قرار بگیرد.

این مستندساز و فیلمبردار آثار داستانی و مستند، خاطرنشان کرد: از نظر شخصیتی هم به عنوان فیلمبردار مستند، باید دامنه تحمل بالاتری داشته باشید چون به واسطه نوع کارتان، در موقعیت‌های عاطفی متفاوت قرار می‌گیرید که باید بتوانید روحیه‌تان را با آن فضا سازگار کنید.

آزادی با تاکید بر ضرورت داشتن آمادگی جسمانی بالا و سرعت عمل برای یک فیلمبردار فیلم مستند، گفت: در کنار این‌ها باید روابط عمومی و ارتباط اجتماعی خوبی هم داشته باشید. یعنی یک فیلمبردار مستند هم باید روی ابزار و تجهیزات تسلط و آگاهی کامل داشته باشد و هم روی فضایی که در آن کار می‌کند.

او در ادامه درباره هماهنگی و تعامل فیلمبردار و کارگردان گفت: در مرحله پیش تولید، باید با گفتگو و جلسات رویکرد بصری خود را نسبت به فضای فیلم مشخص کنیم و به یک زبان و جهان مشترک در زمینه رویکرد بصری فیلم مستند برسیم. ما به عنوان فیلمبردار، وقتی به پروژه‌ای دعوت می‌شویم یک زمینه‌ای از تحصیلات و علاقه تصویری و زیباشناسی داریم که مبنایش بر گرافیک و نقاشی و رنگ و نور است اما برای یک کارگردان مستند شاید پایه اصلی فیلم‌اش، قصه‌گویی و روایت باشد. هر کدام از ما، بخشی از اینها برایمان مهم است اما وقتی در قالب یک فیلم کنار هم قرار می‌گیریم باید به عنوان فیلمبردار، ذهنیت کارگردان را به صورت خلاقانه در جهت اهداف فیلم به تصویر تبدیل کنیم. رویکرد درست این است که من به عنوان فیلمبردار، در خدمت موضوع اصلی فیلم باشم.

آزادی در پایان، توافق و تفاهم در اندازه نماها بر سر صحنه، رسیدن به یک میانگین سلیقه‌ای با کارگردان، حضور در پروسه تحقیق و پژوهش در کنار کارگردان و… را از دیگر مواردی خواند که برای رسیدن به تعامل میان فیلمبردار و کارگردان در تولید یک مستند می‌تواند موثر باشد.