غریزه تصویر یاب
اگر بخواهیم فیلمنامه های غلام حسین ساعدی را برمبنای کتاب های تئوریک آموزش فیلمنامه نویسی و منطق کلاسیک و شسته رفته ای که از فیلمنامه مدنظر است بررسی کنیم، طبیعتاً راه به جایی نمی بریم.
منظور به ویژه فیلمنامه هایی است که به نام ساعدی منتشر شده و به جز گاو که به گفته مهرجویی حاصل همکاری هر دو آن ها است و خود مهرجویی کار سکانس بندی آن را به عهده داشته، هیچ کدام به فیلم تبدیل نشده است. با نگاه به فیلم نامه های فیلم نشده ساعدی در می یابیم که فیلم نامه برای او به نوعی تداوم پتانسیل های قصه نویسی و شاید حتی در مواردی جبران پروژه شکست خورده رمان است. از ساعدی هیچ رمان چشم گیری منتشر نشده و رمان هایی نظیر توپ، تاتار خندان و غریبه در شهر جزو آثار جدی ساعدی نیست. به ویژه که از این میان به جز توپ هیچ کدام در زمان حیات نویسنده شان منتشر نشده اند و معلوم نیست اگر ساعدی زنده می ماند چه تصمیمی برای آن ها می گرفت. اما فیلمنامه ها حکایتی دیگرند و گواه دل بستگی ساعدی به سینما که شاید آن را با غریزه تصویریابی خود و تصویری دیدن برخی جزییات دیریاب واقعیت، منطبق تر می دید و ناخواسته به سمت آن کشیده می شد. آشکارترین وجه مشترک قصه های ساعدی با عالم تصویر و سینما را شاید بتوان در اصرارش بر تقطیع قصه ها و ناپیوستگی روایت هایش جست و جو کرد. کم تر قصه موفقی از ساعدی را می توان به یاد آورد که یک تکه و بدون وقفه و شماره خوردن و جدا و تکه تکه شدن صحنه های قصه، روایت شده باشد. در برخی فیلمنامه های او گاه تنها تفاوت متن با قصه این است که به جای شماره گذاری از ادبیات فیلمنامه ای "داخلی/خارجی" و "روز/شب" برای مشخص کردن زمان و مکان استفاده شده و فعل ها نیز از ماضی به مضارع تغییر کرده اند که این هم اگر نبود متن را می شد به عنوان قصه ای بلند خواند. به قول جواد مجابی : "قصه ها با اندک دست کاری بدل به فیلمنامه می شدند، چون خاستگاه مشترک قصه ها و نمایش نامه ها در ذهنیتی بود که دنیا را در حرکت ها و گفت و گوها خلاصه می دید و واقعیت، پشت این حرکت ها و گفت و گوها جریان داشت و به تدریج آشکار می شد."
اما این را هم باید اضافه کرد که دراین فرآیند تبدیل شدن، گاه قسمت هایی از روایت که مختص بیان قصه ای بود، در فیلمنامه هم دست نخورده و تغییر نیافته باقی می ماند و این به ویژه در عافیتگاه مشهود است. دلیلش هم شاید این باشد که عافیتگاه یک متن نهایی و بازنویسی شده نیست. با این همه با نگاه به کل کارنامه ی سینمایی و قصه ای ساعدی و قیاس این دو کارنامه، می توان نتیجه گرفت که نگاه تصویریاب و سینمایی ساعدی، بیش ...
