گنج همان تصویر است
به گزارش سینماخنه؛ در «رؤیاباف و قاضی» به کارگردانی حسام اسلامی، فیلمساز با برهم‌زدن مرز میان ناظر و متهم، مستندسازی را به میدان تعلیقی بدل می‌کند که در آن حقیقتِ گنج نه زیر خاک، که در خودِ تصویر آشکار می‌شود.
رؤیاباف کیست؟ این احتمالاً اصلی‌ترین پرسش مستندِ حسام اسلامی است که اتفاقاً کارگردان به شکلی تعمدی تمایلی به دادن یک پاسخ سرراست به آن را ندارد. نخستین سوژه‌ای که در مقابل دوربین این مستند ظاهر می‌شود از قضا شخص فیلمساز است. او در مقابل قاضی قرار می‌گیرد و متهم به چیز است؛ متهم به شرکت در یک عمل مجرمانه. پس تا اینجا می‌توان این‌طور گفت که فارغ از آن‌که مستند دربارۀ چیست و از اساس قرار است به چه چیزی بپردازد، خودِ سینما و پروسۀ فیلم‌برداری و ثبت تصویر مسئله است و این نخستین نکتۀ جذاب و کنجکاوی‌برانگیز جهت تماشای ادامۀ مستند است.
پس از این رویکرد بازنمایانه که به خود فیلم و فیلمساز ارجاع می‌دهد وارد یک سفر فلش‌بکی می‌شویم تا ببینیم که حسام اسلامی چه کرده و چرا سرانجام کارش به اینجا کشیده شده‌است. سکانس بعدی، فضایی فراخ است که فردی تنها در دل آن حضوری اسرارآمیز را به نمایش می‌گذارد. این سکانس باب ورود مخاطب به موضوع مستند است؛ موضوعی که در سکانس بعدی و آشناشدن با دونفر از اعضای یک تیم حفاری غیرمجاز آشکار می‌شود. در درون این تبیین که به‌واسطۀ دیالوگ‌ها که تعیین‌کنندۀ نقش هر فرد و برنامۀ آیندۀ گروه است، انگیزه‌ها مشخص می‌شوند، چیزی در پس‌زمینه وجود دارد که کارگردان کشف و شکار می‌کند. درحالی‌که دوآدمِ به‌ظاهر اصلی گروه ـ و البته فیلم ـ درمورد کارشان توضیح می‌دهند، دوربین لحظه‌ای بر قاب عکس پشت‌سر آن‌ها که تصویری از مکانی مذهبی است، مکث می‌کند. این درنگِ لحظه‌ای هویت برساختی عوامل این حفاری‌های غیرقانونی را بازنمایی می‌کند؛ آدم‌هایی که به چیزهایی اعتقاد دارند، امّا مشروبات الکلی هم می‌نوشند و به‌طور غیرقانونی در پی کشف اشیاء عتیقه نیز هستند.
مسئلۀ حفاری در سه سطح مطرح می‌شود. نخست کنش حفاری است که بازتاب‌دهندۀ سبک کار فیلمساز است و موجب آن می‌شود تا رؤیاباف و قاضی بدل به یک مستند «تعاملی» (Interactive) شود. مستند تعاملی در پی هرچه بیش‌تر آشکارساختنِ حضور فیلمساز است از طریق نمایش تعامل و تقابل او با افراد یا رویدادهای جلوی دوربین فیلم‌برداری. محتوای مستند تعاملی، در وهلۀ نخست بر مصاحبه بنا شده تا نظرها و پاسخ‌های لازم را از کسانی که جلوی دوربین قرار می‌گیرند، بیرون بکشد و ثبت کند. در چنین فرمی فیلمساز آشکارا در نقش واسطه‌ای میان مصاحبه‌شونده یا فردی که بیان‌کنندۀ نظراتی در موقعیتی خاص است و تماشاگر ظاهر می‌شود. یک مستند تعاملی خوش ساخت این فرصت را به سوژه‌ها می‌دهد تا نظرها و عقایدشان را ابراز کنند و در این میان کارگردان می‌تواند با گذاشتن یک عقیده در کنار عقیده‌ای مخالف، تصویری متعادل در اختیار تماشاگر بگذارد.
از اینجا به سطح بعدی یعنی نمایش بُعد اخلاقی کار می‌رسیم. این مسئلۀ اخلاقی، خود دو سطح را شامل می‌شود: یکی بخش ...
