چندی پیش، تهمینه میلانی آخرین اثرش “مَلی و راه های نرفته اش” را به اکران عمومی درآورد که از سوی منتقدان مورد توجه قرار نگرفت. از سوی دیگر، از طرف اغلب روزنامه ها و نشریات متهم به سیاه نمایی و نمایش چهره کریهی از مردان شد. بدون بررسی درستی و یا نادرستی چنین ادعاهایی، قصد داریم حضور او را در سینمای ایران که به صورت تقریبی به سه دهه می رسد؛ مورد کنکاش قرار دهیم تا در نهایت به پاسخ یک پرسش برسیم. تهمینه میلانی ماهیت سینمای ایران را تهدید می کند؟یا فرصت های جدیدی برای سینمای ایران فراهم می آورد؟

چهره زنان در غالب آثار تلویزیونی در صدا و سیمای ایران به صورت زنانی نشان داده می شود که با شوهرانشان یک زندگی عاشقانه و سراسر احترام را از سر می گذانند و در زندگی ها به درجه ای از تفاهم رسیده اند که باید تماشاگر به زندگی آنها غبطه بخورد. تا سالهای قبل، حداقل اغلب آثار تلویزیونی محدود به نمایش چنین چهره ای از زنان و زندگی ایرانی می شد تا اینکه آمار طلاق به شدت افزایش و آمار ازدواج به سرعت کاهش یافت و صدا و سیما برای بُرون رفت از یک بحران اجتماعی تصمیم گرفت دیگر منفعل عمل نکند و شاهد تغییر چهره زنان و زندگی ایرانی در آثار تلویزیونی بودیم. آثاری به نمایش درآمدند که حریم خانواده از سوی شخص سومی مورد تجاوز قرار می گرفت یا اینکه زنان طلاق گرفته را نشان می داد که در جستجوی زندگی تازه ای هستند. پخش اینگونه آثار تنها مربوط به تلویزیون ایران نمی شد و صدا و سیما با خرید آثاری از دیگر کشورها از جمله ترکیه و حتی آثار سینمایی دیگر کشورها از جمله سینمای بالیوود، سعی در بازنمایی اتفاقات روز جامعه ایران از طریق دریچه آثار دیگر کشورها داشت. اتفاقی که به سینمای ایران نیز تسری پیدا کرد.

در شروع دهه ۸۰ خورشیدی، برخی آثار با مضمون طنز از جمله “خروس جنگی” و “مردان آدم، دختران حوا” ساخته شدند که به بررسی روابط میان زنان و مردان در جامعه ای می پرداختند که در حال حرکت به سوی مدرنیته است.

در سینمای ایران، همچنان شخصیت زن ها به یک نقش حامی محدود و در اغلب موارد به واکنش های منفعلانه ختم می شد. اما در برخی آثار رفته رفته به شخصیت زنان در سینمای ایران بها داده شد و آثاری همانند “سگ کشی” به نویسندگی و کارگردانی بهرام بیضایی ساخته شد که مژده شمسایی نقش اول را بر عهده داشت، می کوشید تا چک های بی محل شوهرش را بخرد و او را از بند زندان برهاند.

و در اوایل دهه ۸۰، خیانت به سینمای ایران پا گذاشت و موضوع طلاق به صورت کمرنگی در کنار موضوع خیانت در برخی آثار مطرح می شد. تا جایی که بارها در جراید مختلف، منتقدان و دست اندرکاران سینما اعتراض کردند و خواستار تغییر مضمون های ساختاری در فیلم ها شدند. در هر یک از آثار، فیلمسازان حق را به یکی از شخصیت های اصلی زن و مرد می دادند و به قول فوتبالی ها، ”به یک سمت غش می کردند” تا اینکه فرهادی با ساخت آثاری همچون “درباره الی” و “جدایی نادر از سیمین” قضاوت های یک جانبه را در سینمای ایران و به کلی در جامعه به چالش کشید و باز سینمای ایران تغییری دیگر را آغاز کرد. آثاری که به نمایش درمی آمدند و بر خلاف طرح اصلی اثر قادر به نتیجه گیری برای اثبات حقانیت یک نفر نبودند از اینرو، مخاطب در انتها با پایانی باز مواجه می شد در حالی که قطع به یقین می دانست فیلمساز قصد داشته تا با یکی از شخصیت های اصلی اثر خودش را به جمع بندی برساند اما به دلیل جریانی که منسوب به مؤلفه های فیلمسازی فرهادی می شد از انجام چنین کاری سر باز زده است.

حالا در سمتی دیگر، تهمینه میلانی قرار دارد که در هیچ یک از آثار او، زنان به صورت سنتی و مانند آثار تلویزیونی نمایش داده نشده اند و همیشه و با هر اثری که ساخته است، او را “فمنیسم” خوانده اند حتی اگر “سوپراستار” بوده باشد.

زنان آثار میلانی، همانند دیگر آثار تلویزیونی و سینمایی ایران نیستند و همیشه در مرز انفعال و کنش در حرکت هستند. در قریب به اتفاق آثار او، زندگی خانوادگی شخصیت ها در شرایط آرمانی نمی گذرد. زنان به معصومیت و مردان به خوش قلبی دیگر آثار ایرانی نیستند.

مردانی در آثار او به نمایش گذاشته می شوند که درگیر عقده های روانی گوناگونی هستند و ابتدا تاثیرشان را در روابط زناشویی آنها می گذارد سپس به جامعه تسری می یابد.

زنانی در آثار او به نمایش درمی آیند که در میان سنت های غلط، قانون و عرف های بازدارنده گیر افتاده اند و خودشان را به هر دری می زنند، راه گشایشی نیست.

چنین مردان و زنانی در جامعه ایران یافت می شوند ولی تنها حضور آنها، دلیل ساخت یک اثر نیست و در زیر، برخی اتفاقات را که باعث گرته برداری تهمینه میلانی از شخصیت های بالا برای ساخت آثار شده است را بازگویی کرده ام.

تهمینه میلانی زمانی دو زن را ساخت که اخبار جنایت های ناموسی در روزنامه های کثیرالانتشار ایران قابل رؤیت بود؛ حوادثی از قبیل، اسیدپاشی روی زنان و غیره به وفور در اخبار شنیده می شد و خبر حبس زنی در خانه، کمتر در جراید انتشار می یافت.

چند سال گذشت و تسویه حساب اکران شد. زمانی بود که جامعه هنری ایران به سمت روشنفکرنمایی رفته بود و حتی مهران مدیری در آثار پخش شده از او در دوره زمانی مذکور به نقد چنین مشی فکری می پرداخت. در زمان ساخت تسویه حساب، زمزمه های فساد در خیابان ها به گوش می رسید. این بار میلانی دوباره روی موضوعی دست گذاشت که هنوز آنچنان علنی نشده بود. البته “فقر و فحشا” اثر مسعود ده نمکی چند سال قبل ساخته شده بود ولی قیاس میلانی با ده نمکی یک قیاس مع الفارق است.

تهمینه میلانی، آتش بس داد و فیلمی طنز را با بازی “مهناز افشار” و “محمدرضا گلزار” ساخت که در ابتدای زندگی مشترک به مشکل برمی خورند. فیلمی که با استقبال مخاطبان مواجه شد ولی دوباره، منتقدان اثر را زیر سوال بردند. او بار دیگر در اثرش، شخصیت دگرباشی را با بازی احمد مهران فر معرفی کرد که در آثار پیش از آتش بس، حضورش فقط منوط به خنده گیری از مخاطبان یا اعلام حکم محکومیت او از سوی فیلمساز می شد در حالی که در آتش بس،جامعه با بخشی از مشکلات آنها آشنا شد.

چند سال دیگر گذشت و مَلی راه ها را نرفت. در سال اخیر، اخبار فراوانی درباره زنی که به وسیله همسرش زندانی بود شنیده ایم و بچه ای که به وسیله پدر معتادش ضربه مغزی می شود و در نهایت، جان می بازد.

موضوعاتی که به جز من و شما، فیلمسازان دیگر نیز شنیده اند ولی هرگز تمایلی نداشتند که ورود کنند و اثری بسازند. بازخوردها را پس از اکران “هیس…دخترها فریاد نمی زنند!” یا “من مادر هستم!” به یاد بیاورید… با روی خوش مواجه نشدند ولی باعث شدند اطلاعات مخاطب راجع به بعضی مسائل افزایش یابد و اقداماتی در جهت اصلاح لایحه برخی قانون ها صورت بگیرد.

تهمینه میلانی در مصاحبه ای گفته بود : “من اتفاقاتی از قبیل تبعیض های جنسیتی و ازدواج پیش از موعد دختران را بدون اینکه تحصیلاتشان را به پایان برسانند، در سال های ابتدایی دبیرستان شاهد بودم و تصمیم گرفتم تبدیل به صدای آنان شوم!” نقل به مضمون است.

شاید تهمینه میلانی صدای هیچکس نباشد و تمام آثار او فقط ساخته شده اند تا جنجال ساز باشد ولی حالا بی اندیشید تهمینه میلانی همانند م.مودب پوری که کژال را نوشت نبود و از کنار شنیده ها و دیده ها به سادگی می گذشت، هرگز اینگونه آثار را نمی ساخت. بعد اخبار در حد اخبار می ماند و از سوی دیگر، مسئولان و مقامات می گفتند چرا سینماگران به اتفاقات روز جامعه واکنش نشان نمی دهند؟! البته اگر منظورشان فقط اتفاقات سیاسی روز ایران نباشد! حال که سالها است تهمینه میلانی به ساخت آثارش با شخصیت های مورد علاقه خودش می پردازد، همه هم دست شده اند تا جلوی دهان به قولی یک ضد مرد گرفته و ساکت شود.

اما سکوت او، فرصت است یا تهدید؟!

سینماخانه / فرزاد جمشیددانایی